Wie in Italië reist in de buurt van Napels bezoekt ook Pompeï. De ongelukkige stad is tegen wil en dank een echte tijdcapsule geworden. Een van de geweldigste vulkaanuitbarstingen van de Vesuvius gebeurde in het jaar 79 na Christus. In Rome was toen Titus (79-81) juist de nieuwe keizer van het Romeinse imperium geworden. Men stelt zich soms voor dat Pompeï bedolven werd onder gloeiende lavastromen, maar niets is minder waar. De stad ligt onder meters neutrale puimsteen met daarboven meters vulkanische as. Alles ligt zo, als het ware, onder een conserverende deken!

Graffiti

Groepen overlevende inwoners van Pompeï hebben dit spoedig beseft en reeds na een aantal dagen begonnen zij te graven naar hun achtergelaten juwelen, meubels, geld en documenten. Natuurlijk waren ook allerlei rovers van de partij. Wie kon controleren wat diep onder de grond gebeurde? Die groepen van ‘redders’ hebben ook ter plaatse graffiti achtergelaten met hun indrukken over wat zij zagen. Een dergelijk graffito – thans helaas verloren – werd in 1885 door A. Mau ontdekt, het luidde ‘Sodom en Gomorra’ (Genesis 18-19). De schrijver van deze woorden moet een mens geweest zijn die de Bijbel kende, een jood of een christen. Wat wilde hij uitdrukken? Hij beschouwde het gebeurde niet als een gewone vulkaanuitbarsting van de Vesuvius. Hij was niet tevreden met de louter profane benadering van het gebeurde, maar zocht naar een religieuze dimensie. Hij meende die te ontdekken door vergelijking met het bijbelverhaal. God verwoestte daar in een analoge apocalyptische scène de beide steden bij de Dode Zee. Hij deed dat als bestraffing voor begane wandaden. Zo bestrafte God ook Pompeï voor wandaden. Voor welke? Indien de graffitoschrijver een christen was, dan dacht hij zeker aan keizer Nero en zijn vervolgingen in het jaar 64 met de brand van Rome. Indien de schrijver een jood was, dan lagen de dingen anders, want de joodse godsdienst was een door de Romeinen erkende religie.

Sibyllijnse Boeken

De specialisten zijn het erover eens dat omstreeks het jaar 80 een jood het vierde boek van de Sibyllijnse Orakels (niet te verwarren met de Sibyllijnse Boeken die te Rome op het Capitool bewaard werden) bewerkte. Deze orakels of profetieën probeerden onder meer de diepere zin van gebeurtenissen uit de wereldgeschiedenis te ontdekken. In ons geval dus van de verwoesting van Pompeï. De joodse bewerker van het vierde boek heeft het eerst over de verwoesting van Jeruzalem en de Tempel in het jaar 70 door de Romeinen. Hij brandmerkt hen door te zeggen dat ‘zij zich overgeven aan hun dwaasheid en godvrezendheid verwerpen en afschuwelijke moorden begaan voor de Tempel’ (IV, 115-118). Even verder volgt een onmiskenbare zinspeling op Pompeï, dat niet uitdrukkelijk genoemd wordt, zoals dit dikwijls gebeurt in orakelteksten die geheimzinnig moeten blijven. ‘Maar wanneer een vuurvlam die afweek uit een kloof van de aarde in het land Italië… zal deze veel steden platbranden en de mensen vernietigen. … Weet dan dat het de woede van de hemelse God is, want zij (de Romeinen) hebben de onschuldige stam der godvrezenden vernietigd.’ (IV, 130-136). De boodschap van de joodse bewerker is duidelijk: de vernieling van Pompeï, Herculaneüm en Stabiae, is de straf van de woedende hemelse God voor de verwoesting van Jeruzalem en zijn Tempel en voor de vernietiging van het godvrezende joodse volk. De nieuwe keizer Titus is niet toevallig de bevelhebber die dit alles aan Jeruzalem aangedaan heeft in het jaar 70. De Romeinen zijn in dit concrete geval te ver gegaan, alhoewel zij overigens ook goede dingen hebben gedaan volgens het geschrift.

Joods fresco

Dit zijn twee godsdienstige reacties van na het jaar 79. Kan men echter iets vinden in Pompeï met betrekking tot de bijbel uit de tijd voor de catastrofe? Dit roept de vraag op of er toen christenen en joden waren in de stad. Voor de christenen is er geen hard bewijs. Voor de joden vindt men allerlei positieve gegevens, opschriften op gebruiksvoorwerpen, graffiti over de besnijdenis en dergelijke. Er is ook een meer algemene opmerking, een

handelscentrum als Pompeï moest zeker ook joodse kooplieden hebben. Natuurlijk is er tot vandaag geen synagoge of iets dergelijks in de stad gevonden.

Maar er is meer over de joden! Het wordt jammer genoeg meestal vergeten. Het betreft een verhaal uit de joodse bijbel en men moet naar het Nationaal Museum van Napels gaan om de weergave ervan te bewonderen (zie de illustratie). Dit fresco bevond zich oorspronkelijk in het huis van de geneesheer te Pompeï; het werd van de draagmuur losgemaakt en met andere schilderijen naar het museum overgebracht. Het verhaal waar het om gaat is het bekende ‘oordeel van Salomo’ uit 1Koningen 3,16-28. Het buitengewone van de situatie van Salomo was dat er geen getuigen waren van het gebeuren en dat de zaak daardoor onbeslist moest blijven. Er was enkel het woord van de ene partij tegen dat van de andere. De grote wijsheid van de koning bestond erin dat hij uit deze juridische patstelling een rechtvaardige uitweg vond.

Zoals men weet hadden de samenwonende vrouwen elk een kind gekregen, maar één ervan was gestorven. Iedere moeder beweerde toen dat de levende baby van haar was… Op het fresco ziet men Salomo met zijn staf midden op een podium zitten. Links en rechts en achter hem zijn raadgevers. Verder naar achter en rechts van het podium staan soldaten, kenbaar aan hun helm met pluimen. Voor het verhoog smeekt de ene vrouw met geheven handen om het levende kind niet in twee te snijden; zij ziet van haar claim af. Geef de baby a.u.b. aan de tegenpartij! Ondertussen ligt de baby op een soort hakblok of tafel met het hoofdje naar de andere vrouw toe. Deze wil het kind grijpen of beter wat ervan overblijft. ‘Het zal noch van mij noch van u zijn, snijdt door’ roept ze volgens de bijbeltekst! Met geheven hakmes, eerder dan een zwaard, staat de soldaat gereed om het bevel van de koning uit te voeren. De hele scène van het fresco wordt omringd, links door belangstellende toeschouwers en rechts door een gebouw met een zonnescherm (de rechtbank?). Salomo onderkent in de smekende vrouw de echte moederliefde en oordeelt in zijn grote wijsheid dat zij de ware moeder van de levende baby is.

Dit fresco bevond zich in het ‘huis van de arts’, een privéwoning, geen openbaar gebouw. Natuurlijk kwamen in dat huis ook patiënten, allerlei zieken, over de vloer, helemaal privé was het toch niet. Wat kon een dokter bedoelen met een dergelijk schilderij in zijn woning? Die geneesheer zal joods geweest zijn, men kan zich niet voorstellen dat een niet-jood een dergelijk tafereel liet aanbrengen. De joodse dokter was waarschijnlijk afkomstig uit Alexandrië in Egypte, daar twee andere fresco’s uit het huis Nijl-taferelen voorstellen. Alexandrië en Pompeï waren havensteden, met elkaar verbonden via de Middellandse zee. Het multiculturele Alexandrië had een grote joodse gemeenschap. In die stad werd de Griekse vertaling – de zogenaamde Septuaginta – van de Hebreeuwse bijbel gemaakt, daar de gemeenschap vooral Griekstalig was. Overigens waren joodse dokters bekend in die tijd (mKelim 12,3 17,12) zelfs met hun namen zoals Thobija de arts en Theodoros de arts (mRosj Hasjana 1,7 en mBekorot 4,4)… Maar deze hier van Pompeï zal bovendien ruimdenkend en met zin voor humor geweest zijn! Alles werd immers geschilderd in de typische karikatuurstijl met dikke koppen en kleine lijven. Tegelijk was deze arts niet bang om zich als jood te presenteren aan niet-joodse patiënten. Het getuigde van een open samenleving met humor en respect voor elkaar. Uiteindelijk geloofden allen in het ware recht, dat hier gesymboliseerd werd door de centrale figuur op het podium, Salomo, Sjalom-o, de Vrede-vorst.

Gerard F. WILLEMS

Meer over het toenmalige jodendom en de eerste christenen, gepresenteerd vanuit de bronnen, kan u vinden in het boek van de auteur van dit artikel getiteld ‘Oog in oog met het vroegrabbijnse Jodendom’ uitgegeven bij Altiora Averbode 2014 (ISBN 978-90-317-3844-1 / 416 p. / € 29,90).