In 1867 en dus 150 jaar geleden publiceert de Brusselse auteur Charles De Coster een compleet herwerkte versie van een middeleeuwse verhalencyclus rond een schalkse volksfiguur: La légende d’Ulenspiegel. De fratsen van Tijl Uilenspiegel en zijn vriend Lamme Goedzak in Vlaanderen tijdens de 16e eeuw zijn cultureel erfgoed geworden. Er zijn bronnen die spreken over een figuur Dil Ulenspiegel die in de streken van midden Duitsland tussen 1300 en 1350 leefde en zowat overal zijn voeten aan veegde. Een zekere Hermann Bote, stadsschrijver van Brunswijck, verzamelde de legendarische verhalen die over deze figuur de ronde deden en hield de goedgemeente van die dagen daarmee een spiegel voor: pas op, want als je alle regels met voeten treedt, dreigt afglijden in grove zeden. De figuur Dil Ulenspiegel haalde grappen en grofheden uit en overtrad daarbij regelmatig de goede smaak. De verzameling van Bote kreeg veel bijval en miste niet zelden zijn doel. Het boek verscheen in 1510. Maarten Luther vond het maar niets, te lichtvoetig, te spottend, te gemeen.
Het is interessant om te merken dat 350 jaar later dezelfde figuur optreedt als verdediger van de reformatie die Luther begon. In de visie van Charles De Coster is Tijl Uilenspiegel iemand die opkomt voor vrijheid en vecht tegen onrecht en discriminatie. Als zijn vader Klaas op de brandstapel sterft – hij had een kist van zijn broer uit Duitsland ontvangen en daarin zaten lutherse boeken – graait zoon Tijl een handvol as ‘vanop de plaats waar zijn hart was’. Moeder Soetkin naait deze as in een leren buidel die Tijl voortaan aan zijn nek draagt, zodat ‘de as van zijn vader steeds op zijn borst klopt’. De fratsen treffen doorgaans de rijken, priesters en andere machthebbers. Uiteindelijk zal Tijl meestrijden in het leger van Willem van Oranje. In de 19e eeuw is Tijl Uilenspiegel dus protestant geworden. Het kan verkeren.
Deze ‘bekering’ werpt dan weer een interessant licht op de evolutie van het protestantisme in Vlaanderen, vooral in de 19e eeuw. Dit plaatst Charles De Coster en zijn Tijl Uilenspiegel in liberale kringen. Tijl de geus is tegelijk ook voorvechter van gewetensvrijheid. De liberalen in de 19e eeuw vereenzelvigden hun strijd voor vrijheid in de samenleving met deze van de protestanten in de 16e eeuw. Het is dan ook niet verwonderlijk dat la légende d’Ulenspiegel in het overwegende katholieke Vlaanderen van de 19e eeuw zo goed als geen respons had. Enkel rond de beide Wereldoorlogen flakkert iets van het authentieke vrijheidsstreven op.
Het is dan ook een essentiële vraag bij de herdenking van 500 jaar reformatie in België: waar is Tijl Uilenspiegel? In welke kringen binnen de huidige samenleving houdt hij zich op? Wie houdt hij een spiegel voor? En wat zegt de verpersoonlijking van de vogel van Minerva ons vandaag?
De hamvraag bij 500 jaar reformatieherdenking luidt: wat is de hedendaagse betekenis van het protestantisme? Is deze betekenis louter historisch en herdenkt men de geboorte ervan zoals het begin van de Eerste Wereldoorlog of de slag bij Waterloo? Of is de reformatie het begin van een nog steeds levende traditie die een emancipatorische werking in de samenleving heeft? Is het protestantisme nog steeds relevant? En zo ja, waarom?
We zullen het komende jaar met een aantal visies worden geconfronteerd. Ik geef alvast een voorzet. In de 16e eeuw slaagde men erin, onder aanvoering van Maarten Luther en medestanders, om de waarden van de Europese cultuur te herijken. Het ging de hervormers om kennis van God en jezelf. Ontwikkeling was daartoe de beste garantie. Vanuit deze omwenteling ontstond een beweging die innerlijke vroomheid stimuleerde: het piëtisme. De individuele mens kwam in het centrum van het levensperspectief te staan. Je moest zelf je verantwoordelijkheid opnemen. Durf ook zelf te denken, schreef de filosoof en luthers piëtist Immanuel Kant, waardoor de verlichting werd geboren uit de geest van de piëtistische reformatie. In de nasleep van de verlichting namen liberalen de geuzensymboliek ter hand en kleurden ze in met felle romantische tinten. Vrijheid van geweten, denken en geloven werd in de wapenschild van volkse figuren als Tijl Uilenspiegel gegraveerd. Tijl is een constructie uit de 19e eeuw en is mijn inziens een laatste poging om de Belgische samenleving te verbinden met de religieuze hervormingen in de 16e eeuw. Het opmerkelijke van deze beweging, waarvan ook het orangisme een deel was, is de gedachte dat Vlaanderen zichzelf kan zijn als onderdeel van België en zich op taal- en cultuurvlak tegelijk kan verbinden met Nederland. Verscheidene protestantse gemeenschappen beleden tijdens de 19e eeuw dit geloof, dat een vrije samenleving verbindt met persoonlijke vroomheid. Je kan pas ten volle je geloof belijden als je volkomen vrij bent. Daarin schuilt een erg waardevol en actueel facet van 500 jaar reformatie.
Johan Temmerman
Foto: Het monument van Tijl Uilenspiegel in Damme. Met dank aan: http://www.standbeelden.be/.
