Het recent verschenen boek “Presentie. Samen mens worden” door Rita Boeren, Ina Koeman en Chris Smits (red.) zet de kracht van presentie opnieuw in de spotlights.
Van kwetsbaarheid naar kracht
“Met kwetsbaarheid is niets mis, behalve in de verkeerde omstandigheden”, begint het boek. De nagel op de kop.
door Kelly Keasberry
Kwetsbaar zijn we allemaal: het is inherent aan het menszijn. Maar als je omringd bent door een harde en meedogenloze wereld, dan wordt je kwetsbaarheid al snel een kleine of zelfs grote ramp. “Zorg geven is de meest basale manier om onze wereld leefbaar en in stand te houden”, stelt de Nederlandse hoogleraar Andries Baart (Universiteit van Amsterdam).
Een theorie van presentie
Baart stelde zich de vraag wat het geheim is van pastoraal en sociaal-maatschappelijk werk dat werkelijk een verschil maakt. Hij ontdekte dat veel werk wordt verricht vanuit een benadering van presentie. Een krachtig maar tegelijk ongrijpbaar begrip. Present zijn betekent zoveel als “er zijn”, maar wat houdt die aanwezigheid nu concreet in? Baart deed tien jaar lang onderzoek naar die vraag. Zijn bevindingen bundelde hij in het proefschrift ‘Een theorie van presentie’ (Lemma, 2004). Bij het verschijnen ervan haalden veel preventiewerkers opgelucht adem. Eindelijk kreeg het belangrijke werk dat zij al jaren deden een theoretisch kader, en daarmee ook de nodige erkenning.
Kwetsbare mensen centraal
Toch is over presentie niet snel het laatste woord gesproken. Ook vandaag krijgt het in vele contexten opnieuw vorm, zoals in Antwerpen en Gent, de Belgische steden met een stadspredikant. Geen overbodige luxe. Overal vallen immers mensen buiten de boot, steeds opnieuw wordt de menselijke waardigheid geschonden en wordt kwetsbaarheid een kleine of grote ramp.
De kracht van presentie is dat ze kwetsbare mensen centraal stelt. Wie sociaal-maatschappelijk achteraan komt, wordt naar voren geschoven. Mensen die als ‘sociaal overbodig’ worden gezien, krijgen een ereplaats. Een door en door Bijbels principe, want dat is ook wat Jezus telkens opnieuw deed. Overal waar Hij kwam, keerde Hij de orde van deze wereld radicaal om. Zijn revolutionaire teksten blijven tot op vandaag nagalmen: “Wie zich klein maakt als een kind, die is de grootste in het koninkrijk der hemelen” (Mattheüs 18:3-4); “De laatsten zullen de eersten zijn en de eersten de laatsten” (Mattheüs 20:16) enzovoort.
De orde omgekeerd, dat is het vertrekpunt van presentie. Ze benadert kwetsbaarheid en wederzijdse afhankelijkheid als uitgangspunt in plaats van als gebreken die moeten worden weggewerkt. Die insteek heeft grote gevolgen. Presentie leidt er namelijk toe dat je rationeel in het leven komt te staan en dat zorg voor de ander op de voorgrond komt. De Werkgroep Presentie spreekt van “een radicale toewijding aan de ander”.
Het lef om dwars te zijn
Aandacht, relatie en kijken: dat zijn de kernprincipes. Aandacht betekent dat je je in eerste instantie richt op de ander. Een relationeel mensbeeld vertaalt zich naar verbinding tot stand brengen, onze taal en ons handelen afstemmen op de ander. De Werkgroep Presentie formuleert het als volgt: “Wanneer de kracht in iemand beroerd wordt, breekt er iets in hem/haar open.” Dan is er nog punt drie: kijken. Dat houdt in dat je de ander werkelijk ziet, voorbij alle uiterlijke lagen en schillen. Dat je de tijd neemt om te luisteren naar zijn of haar verhaal. En misschien wel juist naar de dingen die niet met woorden worden gezegd.
Naast mensen in de marges staan, dat doet ook iets met jezelf. Presentiewerkers worden geconfronteerd met onrecht en armoede, met muren van bureaucratie en mechanismen van. Uitsluiting. Dat brengt dilemma’s met zich mee. Soms is een luisterend oor alleen niet genoeg. Presentie stelt je ook voor vragen als: wat voor maatschappij willen we? Wat is rechtvaardig? Soms vergt presentie het lef om dwars te zijn. Om protest aan te tekenen. Want daar waar mensen in de verdrukking komen, is het zaak om ruimte te maken zodat de ander kan floreren.
Maatwerk
Presentie is bovenal maatwerk. Baart heeft baanbrekend werk verricht om het in een theorie te vatten, maar ergens blijft het begrip altijd iets ongrijpbaars houden. En zo moet het ook zijn. Want het mooiste is als tussen ons en de ander een unieke dynamiek ontstaat waarbinnen op de één of andere manier het heilige kan plaatsvinden. Presentie is niet alleen een zaak van stadspredikanten of pastoraal werkers, maar kan voor iedereen een handvat zijn in de omgang met de ander. Voor wie daarmee aan de slag wil gaan, is Presentie. Samen mens worden van harte aanbevolen.
Presentie. Samen mens worden, Attent 2003. Rita Boeren, Ina Koeman, Chris Smits (red.) Te bestellen per e-mail: attent@bisdomantwerpen.be of via Petra Schipper voor 8 euro.
Kelly Keasberry
in De Band / De Kapelbode
13 april 2023
https://presentievlaanderen.be/
