Contextueel Bijbellezen stelt gemeenschappen in staat inspiratie te putten uit de Bijbel, vooral wanneer zij zich in een crisis bevinden.
Oorspronkelijk bevonden deze gemeenschappen zich vooral in de Derde Wereld, eerst in Latijns-Amerika (CEB’s of Basic Ecclesial Communities, ontstaan in Brazilië in de jaren vijftig volgens Ignatius Berten), daarna in Afrika, Azië en Oceanië. Zij komen echter ook voor in Europa en Noord-Amerika. Deze gemeenschappen begonnen zich te vormen in de marge van kerkgemeenten (plaatselijk en in netwerken), of het nu protestantse gemeenten of katholieke parochies waren.
Zij voelen zich geïsoleerd, in de marge van de samenleving en staan om verschillende redenen kritisch tegenover de Kerk. Daartoe behoren groepen die zich slachtoffer voelen van maatschappelijke uitsluiting (economisch, politiek en religieus) en groepen die gewoon niet in de pas lopen met de traditionele opvattingen. Systemische uitsluiting kan verband houden met cultuur, geslacht, gezondheid, seksualiteit, ras en klasse.
Toch voelen deze gemeenschappen de noodzaak om in de samenleving te getuigen en te handelen als christenen en met de teksten van de Bijbel als hun leidraad. In Zuid-Afrika bijvoorbeeld is de contextuele Bijbellezing die door het Ujamaa Centrum[1] wordt bepleit een echte stroming van hermeneutische en ecclesiologische vernieuwing die pluralistische geloofsgemeenschappen en academische Bijbelwetenschappers samenbrengt rond een project om onrechtvaardige situaties in de Zuid-Afrikaanse samenleving te veranderen. Zij zien zichzelf als een alternatief voor de theologie van de staat en de theologie van de kerk, die zij zien als geïnstrumentaliseerd door het establishment.
Deze gemeenschappen werken met een methode die door de Kristelijke Arbeidersjongeren (Jeunesse Ouvrière Chrétienne)[2] in België werd ingevoerd, “Zien, oordelen en handelen”, een methode die zelf geïnspireerd is door de medische wetenschap, maar die merkwaardig genoeg ook lijkt op de taal van de Bijbel.
Het zien kan in verband worden gebracht met de tekst van Exodus, hoofdstuk 3-7, wanneer God tot Mozes zegt: “Ik heb het lijden van mijn volk gezien”. God wordt zich eerst bewust van het lijden van het volk – hij ziet het – en dan beoordeelt hij de situatie en acht het nodig te handelen, hetgeen hem ertoe brengt Mozes te zenden met de opdracht om zijn volk uit zijn lijden te verlossen.
Het oordelen verwijst naar de manier waarop deze gemeenschappen hun crisissituatie en armoede begonnen te onderzoeken en te confronteren met de Bijbelse teksten.
De exegetische wetenschappen hebben aangetoond dat het thema “crisis” vaak voorkomt in de Bijbel; de Bijbel is vaak het toneel van een strijd, aldus Mosala Itumeleng, een theologe uit Zuid-Afrika. Het is een literatuur die zich richt tot mensen en gemeenschappen die zich in een ongemakkelijke of zelfs verontrustende situatie bevinden.
In een maatschappij in crisis vindt deze manier om de Bijbel te lezen weerklank. Ik denk natuurlijk aan de pandemie.
Covid is weliswaar een grote crisis, maar heeft toch een aantal elementen aan het licht gebracht, waarvan ik er twee bijzonder interessant vind: ten eerste is de mensheid een gemeenschap. Het is de mensheid als geheel die wordt geconfronteerd met covid, ieder van ons. Ten tweede houdt onze manier van leven er geen rekening mee dat de mens een verantwoordelijkheid heeft en zorg moet dragen voor zijn habitat: de planeet. Het is dus een grote crisis, maar het is ook en vooral een kans om te leren en om, kortom, de bestemming van de mens op deze planeet aarde te herdefiniëren.
Als toegewijde christenen moeten wij zoeken naar manieren om op een positieve manier uit deze crisis te komen, om verder na te denken over onze solidariteitsmechanismen en het lot van de mensen te verbeteren.
De Bijbel inspireert tot oplossingen
De Bijbel biedt nooit kant-en-klare oplossingen, hij inspireert. Vele theologen hebben reeds manieren ontwikkeld om zich door de Bijbel te laten inspireren. Eén manier is om alle stemmen van de Bijbel te vinden… degenen die luid worden gehoord of die in de marge worden geuit, of zelfs degenen die niet eens werden geuit maar waarvan we sporen vinden. Wanneer we deze stemmen vinden, vinden we ook wat we de empirische ervaring van ieder mens zouden kunnen noemen, waar hij of zij zich ook bevindt.
Wanneer religieuze tradities elkaar verrijken
Voor theologen die zich over de grote vragen des levens buigen, toont het op deze manier bestuderen van de Bijbel aan dat men ook inspiratie kan putten uit de denkwijzen van andere godsdiensten. Door ze te vergelijken met de rijkdom en de denkwijzen van het christelijk geloof, wint de lotsbestemming van de mens aan diepte.
Laten we het voorbeeld nemen van de theologieën van Latijns-Amerika, Afrika, Azië of Oceanië, waar de gemeenschappen aan de basis zich ervan bewust zijn dat zij nauw verbonden zijn met de omgeving waarin zij leven en dat de uitdagingen waarmee zij worden geconfronteerd, verband houden met hun geschiedenis. Deze geschiedenis biedt ook hulp die hen door de moeilijkheden van vandaag kunnen helpen. Het Evangelie, de Bijbel, kan, wanneer het op deze verruimde manier wordt benaderd, waarbij de veelheid van stemmen die erdoor tot uitdrukking worden gebracht, wordt hervonden, gemeenschappen helpen die daarin hun batterijen opladen. Het is een eerste stap. Als we geholpen zijn, stralen we uit wat we gevonden hebben en delen we.
De bronnen van de volkstraditie terugvinden
Het gaat er niet om inspiratie te putten uit de teksten van grote tradities, zoals de boeddhistische of de hindoetraditie. Integendeel, de contextuele theologie gaat juist weg van de teksten van de grote tradities.
Een van de specialisten in contextuele theologie in Azië (Aloysius Pieris) wijst erop dat wat de Aziatische volkeren hebben ontwikkeld om de Mens tot volkomenheid te brengen, niet noodzakelijkerwijs te vinden is in de grote teksten, maar in de liederen, riten, rituelen van het dagelijks leven en in de manier waarop zij gewoon door het leven gaan.
Dit is waarom gemeenschappen aan de basis belangrijk zijn. Dat komt omdat zij nog steeds in contact staan met de aarde, met de moeilijkheden van het dagelijkse leven. Het is door deze dagelijkse moeilijkheden dat de kracht van de tradities aan het licht komt. We mogen niet vergeten dat deze culturele grondbeginselen ook heilzaam en verlossend kunnen zijn. Elke religieuze traditie is in principe gebouwd op deze heilzame fundamenten. Als ze eenmaal herontdekt zijn, wordt de kracht van de mensheid versterkt.
Beperkingen
Geconfronteerd met deze voorstellen, maken sommigen zich zorgen over het primaat van de Bijbelse tekst. Er bestaat inderdaad een spanning tussen de identitaire gevoeligheid (affectieve band met de bijbel) en de noodzaak om zich los te maken van de systemen die zijn vastgelegd en uitgekristalliseerd door de Bijbel op te roepen, want daar gaat het om in de contextuele lezingen. De eigenlijke betrachting van de bevrijdingstheologieën is te ontwarren wat in de knoop zit door terug te grijpen naar de Bijbel. In deze context moet de eigenlijke rol van de Bijbelse lezing, haar functie, geval per geval opnieuw worden gedefinieerd. Wel kan worden opgemerkt dat in deze gemeenschappelijke leeswijzen, althans in de protestantse context, het Bijbellezen wordt ervaren als een rite, een gelegenheid voor uitwisseling en discussie om een heilzame betekenis naar boven te halen. Het belangrijkste is niet zozeer de vermeende absolute waarheid ervan, als wel de mogelijkheid die zij biedt om tegenspoed te delen en er inspiratie uit te putten. Gevaar kan dus verschillend worden waargenomen, afhankelijk van het perspectief.
Er worden andere bezwaren geopperd tegen de doeltreffendheid van de Zie-Oordeel-Handel methode in de multiculturele gemeenschappen van onze metropolen. Dit is inderdaad een complexere situatie dan de gevallen van de hierboven genoemde volkeren. De beginselen blijven dezelfde, maar zij vereisen andere vaardigheden en zelfs multidisciplinariteit. Het zal er altijd om gaan de discriminerende aspecten van de systemen te zien, deze te evalueren (beoordelen) door zich te laten inspireren door de Bijbel, een strijdtoneel – het bijbels multiculturalisme is trouwens evident – en te handelen door psychologische of gemeenschapsmiddelen opnieuw te activeren en door gebruik te maken van de beschikbare documentaire en technische hulpmiddelen.
Jeanine Mukaminega
Professor aan de (Franstalige) Faculteit voor Protestantse Theologie te Brussel FUTP
Interview door JGDM
[1] https://srpc.ukzn.ac.za/research-units-centres/ujamaa/
[2] https://nl.wikipedia.org/wiki/Kristelijke_Arbeidersjongeren
Beeld: pixabay
