Het woord transitie is op ieders lippen als het gaat om de grote veranderingen die plaatsvinden in onze samenlevingen. Denk bijvoorbeeld aan: energie-transitie. Het woord transitie wordt gebruikt om te onderstrepen dat er niet sprake is van zomaar een verandering van een deel van de maatschappij, maar dat het hele systeem van produceren en consumeren mee verandert. De aanleiding is de vergaande vervuiling van de aarde. In de wetenschap wordt deze transitie bestudeerd en gestimuleerd door wetenschappers zoals Jan Rotmans. Zij spreken van kantelbewegingen, grote wijzigingen in systemen vinden plaats door kantelmomenten. In de theologie wordt ook steeds vaker en vanzelfsprekender gesproken over de transitie van de kerk. De rol van geloof en religie is door mondialisering en individualisering vergaand veranderd en dat brengt met zich mee dat de vormgeving van de instituten ook zal veranderen. Deze manier van kijken is hoopvol en staat open voor nieuwe vormen. (Verder lezen: Jan Rotmans, Omarm de chaos. Of: Jan Rotmans, Change of Era – our world in transition. Zie ook: https://www.janrotmans.nl/)

In zijn boek uit 2018 getiteld The liquidation of the church[1] heeft de theoloog Kees de Groot de veranderende positie van de kerken getypeerd als Liquidation. Hij gebruikt dit woord met twee betekenissen om de twee ontwikkelingen te typeren. Zoals al langer bekend verdwijnen de kerken als meerderheidsinstituten. Ze worden opgeheven. Tegelijkertijd keert religie terug in het geseculariseerde terrein als geestelijke verzorging en op de plekken waar ruimte is voor zingeving en spiritualiteit. Daar wordt de kerkelijke traditie vloeibaar.

Een belangrijke denker over veranderingsprocessen die veel invloed heeft in onze samenlevingen is Otto Scharmer. Hij heeft in zijn denken de veranderingen van systemen en de mensen die de systemen vormen beschreven als het passeren van een dal een kloof in vorm van een U. Zijn theorie is bekend als de Theory U, tevens de titel van zijn belangrijkste werk[2]. Hij onderstreept dat voor verandering diepgaande processen nodig zijn, waarbij het willen, denken en voelen van mensen aangesproken moet worden. Het dal kan niet gepasseerd worden, omdat er geen weg rechtdoor is. De wegen van verandering gaan stapsgewijs door het dal heen. Eerst loslaten van de oplossingen van het verleden en dan vanuit de gezamenlijke hoop alternatieven formuleren en die delen en uitbouwen. De hele benadering is voor mensen die vertrouwd zijn met geloofstaal zeer herkenbaar. Beelden van uittocht en doortocht sluiten zich moeiteloos aan bij dit denken.

Manfred Jossutis beschrijft in een boek uit 1988[3] de vier typen kerkdiensten die hij waarneemt in de protestantse wereld van zijn generatie. Het eerste hoofdtype noemt hij cultisch, de door de liturgische beweging gevormde oecumenische orde van de christelijke eredienst die vele eeuwen omvat. Een cultus die wordt beleefd als van alle tijden en van alle plaatsen. Daarnaast plaatst hij de strikt protestantse eredienst, waar de verkondiging van het Evangelie centraal staat en waar de liturgie zich daarnaar voegt. Dit noemt hij het kerygmatische model. Als derde model noemt hij de politieke eredienst. De actie die voortkomt uit de samenkomst is het belangrijkste doel. Ten slotte wijst hij als vierde model aan dat van de creatieve eredienst, waar de religie als ernstig spel wordt gevierd en creativiteit en vrijheid oproept. In deze beschrijving zijn als in een spiegel de vormen terug te vinden van concrete manieren van kerkzijn van nu. Vaak komen deze modellen in mengvorm voor. Dit zijn de vormen van kerkzijn die eigen zijn aan de generatie die ze heeft ontwikkeld. Bij transitie hoort dat die vormen worden losgelaten in het vertrouwen op nieuwe initiatieven. Dat is een pijnlijk proces dat ook verdriet met zich meebrengt.

Voorlopige conclusie

De veranderingen waar de Belgische protestantse kerk zich in bevindt, zouden wel eens ingrijpend kunnen zijn en kunnen leiden tot heel andere vormen van kerkzijn dan nu bekend is. Bij zo’n veranderingsproces is het belangrijk om allereerst oog te hebben voor het verdriet dat loslaten van wat bekend en vertrouwd is, met zich meebrengt. Anders kan rouw andere gedaanten aannemen. In plaats van een plan met een doel is het wezenlijk dat er ruimte wordt gemaakt voor initiatieven en samenwerkingen vanuit een open houding naar de toekomst. Van de theorie leren we dat er geen rechte weg is naar nieuwe vormen, maar dat het door een dal heengaat van loslaten en nieuwe perspectieven zien.

 

Prof. Dr Leendert-Jan Parlevliet

 

[1] De Groot, K (2020) The Liquidation of the Church. Oxfordshire (UK): Routledge

[2] Scharmer, O (2018) Theorie U – Leiding vanuit de toekomst die zich aandient. Zeist (NL): Uitgeverij Christofoor

[3] Jossutis, M. (1988) Praxis des Evangeliums zwischen Politik und Religion, Grundprobleme der Praktischen Theologie. Munchen (DE): Kaiser Verlag