Waar staat geschreven….? [1]

 

Op 18 jarige leeftijd zag ik de film Yentl met in de hoofdrol Barbara Streisand. De film gaat over een joodse jonge vrouw. Haar vader is een rebbe en onderwijst haar in de Talmoed, zeer tegen de zin van de omgeving. Ze is door de studie gebeten maar omdat enkel mannen worden toegelaten tot  de Talmoedschool, verkleedt ze zich als man en verandert van naam.[2] Een van de songs in de film was ‘Where is it written’?[3]
Waarom heb ik ogen die zien

en armen die reiken

tenzij het de bedoeling is dat je weet

dat er iets meer is?

Als het niet is om te hongeren naar de betekenis van dit alles,

vertel me dan waarvoor een ziel is?

Waarom heb je vleugels

tenzij je bedoeld bent om te vliegen?

En vertel me alsjeblieft, waarom heb je een geest?

Als het niet is om je af te vragen waarom?

En vertel me waar…

waar staat geschreven…

 

Het nummer bleef me bij, zeker toen ik theologie ging studeren en telkens als iemand me zei: maar het staat toch in de Bijbel. Dan was de logische vraag: waar dan?
Onlangs had ik het genoegen om ds. Emmanuelle Seyboldt te ontmoeten in Parijs. Mevrouw Seyboldt is de synodevoorzitster van de Verenigde protestantse kerk in Frankrijk (EPUdF). De interlevensbeschouwelijke werkgroep Gent waar ik deel van uitmaak, had haar uitgenodigd om meer te horen over haar boek: Des Femmes et des Dieux. Een boek met drie vrouwelijke auteurs, die tevens elkaars gesprekspartner zijn in het boek. Het gaat om een rabbijn (Floriane Chinsky), een imam (Kahina Bahloul) en een predikant (Emmanuel Seyboldt). Ook in dit boek komt regelmatig de vraag naar de legitimatie vanuit de Heilige Schriften aan bod.
Emmanuelle haalde in het gesprek nog eens het belang aan om de teksten in de grondtaal te lezen en hieruit te vertalen. Het verleden had immers al vaker bewezen dat er met een vooringenomen blik vertaald is ten nadele van vrouwen. Het bekendste voorbeeld is wel dat een zekere ‘Junias de apostel’ , ‘Junia de apostel’ blijkt te zijn (Rom16:7).  Dat een vrouw apostel kan zijn, verbaast u misschien niet meer, toch blijft de Herziene Statenvertaling spreken over een ‘Junias’. De Willibrord 2012 heeft wel de moeite genomen om ‘Junia’ over te nemen, maar kiest ervoor om de zin te vertalen als ‘zij die in aanzien waren bij de apostelen’. [4]  Volgens de regels van het Grieks kan dat inderdaad. Maar het gegeven dat er in het verleden moeite gedaan is om van Junia een fictieve mannennaam te maken, betekent wel dat de vertalers een vrouw als apostel wel degelijk als mogelijke vertaling zagen.
Nu zult u zeggen, waarom moeten we ons hier mee bezig houden? Want zelfs indien Junia/Junias wel degelijk naar een man zou verwijzen, dan is de vraag of onze context niet een totaal andere is dan die van de brief aan de Romeinen. Het is een zaligheid indien je inderdaad zo met Bijbelteksten kunt omgaan. Velen echter hebben dit privilege niet. Nog altijd worden vrouwen en ook andere groepen tot de orde geroepen met de argumenten die in vertalingen staan. Nog altijd gebeurt het dat exegetische arbeid van vrouwen weggezet wordt met het argument dat ze de Bijbel laten buikspreken. Het voorbeeld van Junia laat zien dat ook mannen niet ontkomen aan dit buikspreken en bijbelvertalingen wel degelijk kerkordelijke keuzes maken.
Bovendien trof mij de uitspraak van Emmanuelle en wel omdat ik in het kader van permanente vorming een paar perikopen uit de eerste Petrusbrief heb vertaald. Het ging dan met name over 1 Petrus 2: 11-25 en 3: 1-11. [5] Het zijn de beroemde teksten waarin zou staan dat slaven en vrouwen zich moeten schikken en/of onderdanig moeten zijn. Het waren teksten die gebruikt werden als legitimatie in de onderdrukking van slaven en  vrouwen. Je zou dus verwachten dat er in de grondtekst een imperatief, gebiedende wijs of tenminste een aansporing zou staan (Wees onderdanig, erken het gezag’) . Die staat er niet. Soms gebruikt een exegeet het argument dat het te maken zou hebben met een Hebraisering van het Grieks, maar dan is het wel vreemd dat de gebiedende wijs wel gewoon gebruikt wordt in 1 Petrus 5:5, als het gaat over de jongeren, de nieuwkomers ten aanzien van de oudsten.[6] Als het gaat om huisdienaren[7] en vrouwen, dan staat er een vorm die eerder een situatie aanduidt, niet zozeer binnen de geloofsgemeenschap, maar binnen het huishouden waarin men leeft. Het gaat dus niet om een gebod noch om een situatie die nagestreefd moet worden; niet dus om een situatie die door God gewild is, maar de actuele situatie die men probeert te veranderen van binnen uit, en waarbij de huisdienaren en vrouwen een rol krijgen. Ja, zij worden zelfs geroepen om door middel van hun handel en wandel de wereld rondom hen te veranderen, mee de weg te bereiden voor die andere wereld, een nieuw huishouden. Ze zullen hun meesters en mannen, die niet tot de geloofsgemeenschap behoren, hopelijk overtuigen, niet met woorden maar door hun handelen. Alsof de schrijver tot de vrouwen en de huisdienaren wil zeggen: zelfs indien je geen spreekrecht hebt, kunnen je daden voor je spreken.
Ik hoop dat u kunt inzien hoe belangrijk dit verschil is voor de mens die vandaag in een dergelijke situatie leeft en werkt. Het maakt een wereld van verschil of een mens zich onderschikt op bevel, een goddelijk bevel nog wel, omdat God deze situatie nu eenmaal zo wenst, óf dat men binnen de gegeven situatie uit noodzaak het gezag erkent, de situatie omarmt en zo een rol oppakt om anderen te winnen voor het Koninkrijk. In dat Koninkrijk zal er geen verschil meer zijn tussen slaven en vrijen, vrouwen en mannen, een situatie van gelijkwaardigheid die in de geloofsgemeenschap gepraktiseerd dient te worden, als voorbeeld voor de wereld. Daar valt uiteraard een hele preek over te houden.

Wat ik vooral wil benadrukken is het belang van telkens opnieuw de Bijbel te vertalen. We moeten juist de moeite nemen om dit soort lastige teksten opnieuw te vertalen en om er dan juist wel over te preken. Maar vooral ook om toe te zien dat nieuwe Bijbelvertalingen niet ongemerkt onrechtvaardige structuren blijven legitimeren en in stand houden, alsof de Bijbel ons nog steeds de keuze zou laten hem onderdrukkend te interpreteren.

Ds. Eefje van der Linden

 

[1] Een woord van dank ook voor het exegeseteam en de collega’s in dit team waardoor de vertalingen ook kritisch konden besproken worden; https://monshouwerstichting.nl/

[2] Het gelijknamige toneelstuk en verhaal van Singer. Het verhaal en het toneelstuk laten zien hoe het vrouw-zijn en de religieuze en sociale beperkingen leiden tot een leven in pijn, vervreemding en bedrog. De film eindigt daarentegen positief.

[3] https://www.youtube.com/watch?v=8idatL_G4Jo

[4] Intussen heeft Paus Franciscus Maria Magdalena als apostel erkent en opent daarmee ook binnen de Rooms-Katholieke Kerk de mogelijkheid om ook andere vrouwen als apostel te erkennen. Kerk en Leven 20 juli 2016, https://www.kerkenleven.be/system/files/archief-pdf/kerkenleven_1467719153_162905.pdf

[5] Het Grieks uit de eerste brief van Petrus is niet eenvoudig en laat veel mogelijkheden voor interpretatie, maar een imperatief of een aansporing zijn wel duidelijk herkenbaar.

[6] Hier worden echter eerst de oudsten aangemaand om de kudde te leiden: niet heerszuchtig, maar voorbeeldig. In de hele Petrusbrief is er een oproep tot broeder- en zusterschap waarbij niemand zich boven de ander mag stellen.

[7] Het woord slaven wordt hier niet gebruikt, maar het gaat over huisdienaren die allerlei functies kunnen hebben, vaak vertrouwelijke functies zoals leraar.

 

Beeld: Door unknown writer in 3rd century – https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=9422505