Interlevensbeschouwelijke Werkgroep Gent

De Bosniëreis in de eerste week van de Paasvakantie was een beklijvende ervaring. Iemand drukte het aan het eind van de reis als volgt: ‘Hoe leg je bij thuiskomst de mensen uit dat dit geen vakantiereisje was?’
Temidden van de kerkhoven die over de hele stad Sarajevo verspreid liggen, gingen we als Interlevensbeschouwelijke Werkgroep op zoek naar de achtergronden en aanleidingen van de gruwelijke oorlog die daar slechts 25 jaar geleden heeft gewoed. Hoe kon de samenleving in zo’n sneltempo van een multiculturele interreligieuze samenleving veranderen in een nationalistische chaos met etnische zuiveringen tot gevolg? En wat leert ons dat in het Europa van vandaag waar discriminatie, racisme en antisemitisme in opmars zijn.

‘Hoe leg je bij thuiskomst de mensen uit dat dit geen vakantiereisje was?’

Maar evenzeer en meer zochten we naar de verhalen van de mensen die het meemaakten en er leven én naar tekenen van verzoening, herstel en hoop. Naar bruggenbouwers – vergelijk de symboliek van de wereldberoemde herstelde brug in Mostar – bruggenbouwers, die over grenzen van religie, levensovertuiging, afkomst en stand werken aan een meer rechtvaardige en vreedzame toekomst.
We constateerden dat er nog veel water door de rivier de Miljacka, die de stad doorkruist van oost naar west, zal stromen vooraleer letterlijk en figuurlijk alle kogel- en granaatinslagen hersteld zullen zijn en de wonden geheeld.

Laat staan dat er een bestuursvorm komt voor een land dat met het vredesverdrag van Dayton is opgedeeld in twee entiteiten, de Federatie van Bosnië en Herzegovina en de deelrepubliek Servische Republiek(Republika Srpska) en verder in nog eens tien kantons en zeven regio’s, met een zo mogelijk nog veel ingewikkelder constructie dan ons kleine landje met al zijn regeringen en bestuursniveaus. Kortom, het meest complexe regeringssysteem ter wereld.

Gelukkig waren we enigszins voorbereid dankzij een door de deelnemers samengestelde lijvige brochure en de vooraf georganiseerde ontmoeting. En vooral ter plekke konden we genieten van onze twee ervaren gidsen Ilber, imam van de Bosnische moskee in Gent (geboren in Kosovo en studeerde in Sarajevo) en Frank – Zen priester die eerder al een internationale jongerenontmoeting ter plekke organiseerde en er diverse cruciale contactpersonen heeft.

Zes volle dagen trokken we ’s morgens vroeg tot ’s avonds laat, van hot naar her, bus in bus uit, langs kerkhoven, gedenkplaatsen, musea over de oorlog en het samenleven voor en na de oorlog, van moskee naar kerk en van kerk naar synagoge en vice versa. We spraken met imams, orthodoxe en katholieke priesters en vertegenwoordigers van de Joodse gemeenschap, met gewone mensen onderweg of rustig bikkelend aan de lokale burak -cevapcici lekkernij met mokka triletje als dessert.

We kregen verder een lezing van een prof van de Faculteit voor Islamitische wetenschappen. Er was de ontmoeting met een Franciscaanse professor en vredesopbouwer. We woonden een indrukwekkende repetitie bij van een interreligieus koor – interreligieus zowel van samenstelling als van repertoire. We ontmoetten twee lokale imams van ‘The Center for Peacebuilding’ die interreligieuze ontmoetingen en kampen met jongeren organiseren.

We spraken met imams, orthodoxe en katholieke priesters en vertegenwoordigers van de Joodse gemeenschap, met gewone mensen onderweg

Naast Sarajevo waren de bezoeken aan Mostar en Srebrenica de hoofmoot van ons bezoek.
De stad Sarajevo werd in 1461 gesticht door de Ottomanen. In 1914 speelde de stad een belangrijke rol in de wereldgeschiedenis, door de moord op aartshertog Frans Ferdinand en zijn vrouw die hier gepleegd werd en die de Eerste Wereldoorlog inluidde. Zeventig jaar later was de aandacht van de wereld wederom gericht op Sarajevo: in1984 werden de Olympische Winterspelen hier gehouden. Tussen1992 en 1995, tijdens de Bosnische Oorlog, werd Sarajevo zwaar gebombardeerd door Bosnisch-Servische troepen.

De oorlogen in de Balkan zijn hier bij ons al weer bijna vergeten, maar Srebrenica roept bij de meeste mensen wel nog iets op. Het bezoek was een schokkende ervaring. Op 11 juli 1995 rolden Servische tanks Srebrenica binnen en viel de enclave. De mannen werden van de vrouwen gescheiden. De mannen zijn in grote getale verdreven en vermoord. De vrouwen van Srebrenica kwamen na een tocht met bussen in Tuzla terecht waar zij dagenlang zonder enige verzorging op het plaatselijke vliegveld onder de brandende zon moesten bivakkeren.

Het Bosnische herdenkingscentrum heeft tot aan 2009, 8.373 slachtoffers geteld. Er is een halve cirkel van marmeren platen waarop alle namen van de vermisten gegraveerd zijn. Binnen in de cirkel is een islamitische gebedsruimte aangelegd in de vorm van een open moskee. Wit en groen zijn de kleuren. Achter deze herdenkingsplaats ligt de begraafplaats. De rijen met graven lijken zich eindeloos uit te strekken. Tegelijkertijd realiseer je je dat er nog veel open ruimte is; er moeten immers nog zo veel nieuwe graven bij kunnen van nog onontdekte massagraven en vermisten. Men schat dat het totaalaantal de tienduizend ruim zal overschrijden.
De plek van de begraafplaats in het dal van Potocari en Srebrenica heeft iets van een hard-realistische symboliek. Hij ligt namelijk recht tegenover de voormalige legerplaats van Dutchbat, de plek waar de scheiding plaatsvond; de plek waar de mannen en de vrouwen elkaar vlak voor de massamoorden voor het laatst zagen. De plek waar nu een uitgebreid museum is met aangrijpende beelden en getuigenissen van nabestaanden, VN soldaten, politici en andere getuigen.

De begraafplaats werd toen wij er waren bezocht door een groep van Bosnische vrouwen die elke 11^e van de maand er komen om hun geliefden te gedenken. We ontmoetten een oude mevrouw met haar schoondochter. Zij zat bij een van de grafsteilen te wenen en te bidden de handpalmen open gericht tot Allah. Zij deed haar verhaal en vertelde dat ze blij was met ons bezoek daar en voor het medeleven. Tot slot zei ze snikkend: ‘Het had niet mogen gebeuren, het is zo onrechtvaardig’.

Toen en daar op die gedenkplaats konden we als interlevensbeschouweljke groep niets anders en beter doen dan samen bidden, enkele liederen zingen, teksten lezen, mediteren, reciteren en stil zijn, stil zijn……

Maar nu we terug zijn zullen we weer gaan spreken en ons reisverhaal doen en delen (26 juni 19u30) in Gent, want we moeten gedenken en er van onze kant alles aan doen opdat de geschiedenis zich niet zal herhalen, ginder niet en hier niet, nooit meer.

Marc Loos