Wat is het nut van geschiedenis?
Geschiedenis, een welkom of onwelkom relict uit het verleden? Om over deze kwestie na te denken, maak ik een kleine omweg. Als men u vraagt: “Waarvoor dient ons geheugen”, ligt het antwoord vrij voor de hand. Dit formidabele vermogen van alle levende wezens, mensen, dieren en zelfs planten, om in hun zenuwstelsel “dingen” vast te houden die zij eerder hebben meegemaakt, gezien, gelezen en gehoord. Dit vasthouden van informatie is essentieel voor groei, evolutie en simpelweg voor het leven.
Het vastleggen en opslaan in het geheugen kan automatisch of vrijwillig gebeuren. Studenten met een zeer goed geheugen hebben een belangrijk voordeel ten opzichte van hun medestudenten. Voor hen verloopt het leerproces bijna automatisch, terwijl het voor anderen moeizaam en tijdrovend is. Maar laat ons hier denken aan de raadgeving die Montaigne gaf ” (beter) een goed ontwikkeld stel hersenen” dan een “vol hoofd” zoals Rabelais zei.
Maar wat onthouden we eigenlijk? Wat onthouden we gemakkelijk, automatisch? “Ik herinner het me alsof het gisteren was”, zeggen we over een gebeurtenis die een “blijvende indruk” op ons heeft achtergelaten. Als het ons zo heeft getekend, is dat omdat het een emotie in ons heeft losgemaakt en het is de kracht van die emotie die de herinnering aan de gebeurtenis heeft gegrift. In positieve en negatieve zin… op de vraag hoe zo’n sterk geheugen te ontwikkelen, zou Themistocles, de grote Atheense generaal, die de namen van al zijn medeburgers kende, geantwoord hebben dat hij “liever de kunst van het vergeten zou leren, zodat hij zich kon ontdoen van al die dingen die hij gezien en gehoord had en die zijn geheugen in de war brachten”. Het geheugen is als een reserve van middelen die wij door het leven meedragen om er, op het juiste moment, werktuigen, wapens, visioenen, ideeën uit te halen. Het is onze kennis, onze ervaring, onze bekwaamheid. Maar deze reserve kan omslachtig worden en een last worden die wij achter ons aan slepen en die onze bewegingen belemmert en onze vrijheid van handelen belemmert. Het geheugen dient dan het leven. In feite hebben we allemaal een koffer met herinneringen bij ons, waarvan we sommige liever voorgoed zouden vergeten.
De situatie wordt ingewikkelder wanneer onze herinneringen overgaan in het onzichtbare deel van de koffer dat psychologen het onbewuste noemen. Freud noemde dit mechanisme van overgang ” verdringing “. Het therapiewerk, de anamnese, moet het mogelijk maken, als het goed werkt, de begraven herinnering weer in het daglicht te brengen, zodat de patiënt zich die opnieuw toe-eigent en de gebeurtenis reconstrueert, wat de negatieve emotionele lading ervan kan verminderen en hem in staat kan stellen “voorgoed” te vergeten. Ik zou deze schets van een beschouwing over het wel en wee van het individuele geheugen willen besluiten met de vraag hoe het mogelijk is dat, om een tamme olifant te “parkeren”, zijn meester gewoon een touw om zijn poot doet en het vastmaakt aan een paal in de grond. Hoe komt het dat deze machtige olifant vredig aan dit touw blijft staan? Ik heb gelezen dat wanneer de olifant nog heel klein is, de poot op dezelfde manier wordt vastgebonden, maar dat het touw een sterke ketting is en de poot in beton wordt gegoten. De babyolifant zal wekenlang worstelen om zich van de ketting te bevrijden, zonder succes. Hij is te zwak en de ketting is te sterk. Zo staat in het geheugen van de olifant gegrift dat het nutteloos is te proberen zijn ketenen te breken. Een misleidende herinnering die de meesters goed uitkomt!
Laten we overgaan tot de geschiedenis, die met een hoofdletter geschreven zou kunnen worden. Het zou te eenvoudig zijn om te zeggen dat geschiedenis het collectieve geheugen is van de wereld, van een land, van een groep. In werkelijkheid is geschiedenis een herinnering die is doorgegeven en bewerkt.
In zijn beschouwing over het nut van de geschiedenis voor het leven beweerde de filosoof Nietzsche dat deze om drie redenen aan de levenden toebehoort: “omdat zij (de levenden) actief en ambitieus zijn, omdat zij een voorliefde hebben voor behoud en verering, omdat zij lijden en verlossing nodig hebben”. Aan deze drie redenen verbindt hij drie vormen van geschiedenis.
Monumentale geschiedschrijving is het verhaal dat de samenleving zichzelf vertelt en aan kinderen leert om het verleden te verheerlijken en de heldenmoed van de voorouders te eren. Het is een remedie tegen berusting en is de basis van het geloof in de samenhang en continuïteit van grootsheid door de tijd heen. Het veralgemeent, negeert de individuele realiteit van het verleden en kan afglijden naar een verenigende mythe.
Traditionalistische geschiedschrijving kijkt trouw en liefdevol naar de onze wortels en ontstaansgeschiedenis. Met de neiging om alles wat oud en achterhaald is te respecteren en het risico om de belangstelling te verliezen voor wat nieuw is. In het uiterste geval kijkt men dan nostalgisch terug op de oude tijden en bevestigt de overtuiging dat het vroeger beter was.
Tenslotte is er de kritische geschiedschrijving, die analyseert, oordeelt en veroordeelt en die ons de moed geeft om het verleden onder ogen te zien, om te kunnen leven. Het neemt een standpunt in door te erkennen dat als wij de vrucht zijn van vorige generaties, wij ook de vrucht zijn van hun fouten, hun hartstochten, hun fouten, zelfs hun misdaden.
Deze laatste vorm leidt tot de historische wetenschap, die het verleden zo objectief mogelijk tracht te reconstrueren. Nietzsche waarschuwde voor het afglijden naar historicisme, de neiging om van de geschiedenis een op zichzelf staand vak te maken, ver verwijderd van het leven.
De bijdrage van de historische kritiek aan de studie van oude en fundamentele documenten van onze cultuur mag echter niet worden genegeerd, in het bijzonder de historisch-kritische exegese van de teksten van de Bijbel. Deze benadering bestudeert de geschiedenis van de receptie van Bijbelse teksten, hun historische context en hun ontvangers. Door de Schriften in hun context te plaatsen, wordt het mogelijk hun onfeilbaarheid in twijfel te trekken en dichter bij hun ware betekenis te komen.
Aangezien totale objectiviteit onmogelijk is, hangt het nut van de geschiedenis, in welke vorm dan ook, af van haar vermogen om het leven in stand te houden door zowel de gemeenschap als het individu in staat te stellen deze aanwezigheid van het verleden op een actieve en creatieve manier in hun eigen voordeel te beheren.
Louis Stevens
Geschiedenis en herinnering – Viviane en Alice
Voor dit nummer van Courants nam ik een interview af van twee van onze gemeenteleden: Viviane, al vele jaren onze organiste, en Alice, ons oudste gemeentelid. Omdat het thema van dit tweemaandelijks tijdschrift “Geschiedenis en herinnering” is, kwam het redactiecomité op het idee deze twee gemeenteleden die de Tweede Wereldoorlog hebben meegemaakt, te vragen of deze droevige periode kon worden vergeleken met de tijd waarin wij nu leven, de lockdown. Hier volgt de korte schriftelijke samenvatting van een uur doorgebracht in hun zeer aangenaam gezelschap.
Philippe Romain
Viviane’s herinneringen
Mei 1940. In Brussel wordt geëvacueerd. Papa is gemobiliseerd. We vertrekken met de auto. Een Austin. Mama, mijn broer en ik proberen Engeland te bereiken. Via Calais. Onmogelijk. Richting Poitiers waar we op miraculeuze wijze vader en zijn regiment vinden. In het midden van een stormloop. Ik herinner het me. Ik schreeuwde: “Mama! Papa is hier! Ik kreeg een klap in mijn gezicht. Ik kan het nog steeds voelen. Mama was erg streng. Maar het was echt papa. Er volgt een kort weerzien. Daarna terug naar België. Geen school meer tot september. Ik ben 12 jaar oud en ik word zelfstandig. Ik voel de angst om me heen. Angst voor de Duitsers. Angst voor bommen. Maar ik ga verder met mijn leven. Men behoudt een zekere bewegingsvrijheid, maar zonder benzine, kan men zich niet met de auto voortbewegen. Ik ging graag naar de zee. Vader kon weer aan de slag bij de INR (de voorloper van de RTBF) maar hij wou niet met de Duitsers samenwerken. Het gevolg: een gevangenisstraf. Was er eten? Ja, voldoende. Bij ons thuis verwelkomt men discreet bezoekers. Vaak voor de nacht. Joden? Dat kan. Ja, ik denk van wel. Onze groep Belgische Meisjes Gidsen (GGB) groep kan niet meer bijeenkomen. Een besluit van de Duitse autoriteiten. Maar dat is geen probleem. Onze garage vinden clandestiene bijeenkomsten plaats. Lockdown? Nee. Voor mij was het een bijzondere tijd. Verloren jeugd? Niet echt. Op mijn school (Decroly) zette men ons aan tot zelfstandig denken. Men leerde ons verantwoordelijkheidsgevoel. Op de vraag of er een gelijkenis is tussen deze periode en onze huidige tijd met lockdown? Niet echt. Of ja, toch wel. Er was de angst dat er een bom zou inslaan. Nu is het de angst om het virus op te lopen. En die maskers die ons gezicht en onze glimlach verbergen… In 1940 waren die er niet.
Viviane Vindevogel
De herinneringen van Alice
Mei 1940. Ik ben in dienst bij graaf Henry de Changy in het kasteel van Couthuin. Ik ben 16 jaar oud. In vogelvlucht niet ver van Beauvechain met zijn vliegveld. Bombardementen. We evacueren. Papa, mama, de 5 meisjes. Met de trein, te voet, met de tram. s’ Gravenbrakel. Een vliegtuig vliegt over ons heen. Mama schreeuwt naar ons om uit de tram te stappen. De bom valt op de tram. We zijn bedekt onder een dikke laag stof. Door de ontploffing. We zijn gelukkig nog in leven. Een wonder. Anderen hadden minder geluk. We zetten onze reis voort. Calais. Ik herinner het me. De Duitsers duiken op in het onbezette huis waar we ons verschanst hebben. Angst. Armen in de lucht. We riepen: “Kameraden”. Ze hebben ons niets gedaan. Terug naar het huis dat de conciërgewoning is van het kasteel dat de Duitsers nu bewonen. De bezetting. Ik heb elders dienst. In Tienen. Ik ben vrij om te gaan en staan waar ik wil. De angst voor de Duitsers is aanwezig, maar men raakt eraan gewend. Of er een gelijkenis is tussen deze periode en onze huidige tijd met lockdown? Niet echt. We hadden de vrijheid om samen te komen. Met familie. Met vrienden. Zonder terughoudendheid. We hadden een tekort aan voedsel, dat wel. Ik stond altijd in de rij voor de winkels. Vooral in het begin van de oorlog. Daarna was het een “normaal” leven. De angst? Voor V1 raketten toen het motorgeluid stopte. Van het virus? Nee. Ik vertrouw op God en bid dat Hij ons zal beschermen. Moeder stierf in 1944. De Amerikanen waren niet ver weg meer. Ze was 45 jaar oud. Ik ben in 1945 getrouwd. Nog steeds in de rouw. Het zat er toen al lang aan te komen.
