Het lot van de historische VPKB-archieven
Het wordt langzamerhand bekend: de laatste jaren besteedt de Synodale Raad meer aandacht aan de kerkelijke archieven van de VPKB. Archieven… Niet een erg glamoureuze term, ruikend naar stof en vochtigheid. Maar als je het geluk hebt, zoals de VPKB, om bijna twee eeuwen te bestaan en een zeer rijke geschiedenis te hebben, dan zijn de archieven zeer boeiend.
De kwestie van de archieven is zo oud als de Kerk zelf. Al in de 19e eeuw maakten de kerken van de gereformeerde traditie zich zorgen over hun archieven. Daar zijn verschillende redenen voor: de rotatie van de mandaten verplicht tot het vastleggen van de besluiten om de continuïteit van het beheer te verzekeren; de synodale autoriteiten willen rekenschap kunnen afleggen aan de plaatselijke gemeenschappen, waarvan zij de vertegenwoordigers zijn; en vervolgens willen de kerken de sporen bewaren van bekeringen, vervolgingen en evangelisaties. Zo kon men voortbouwen op een traditie én de vooruitgang van de reformatie in België laten zien.
Maar na de oprichting van de VPKB in 1979 werden alarmkreten geslaakt door dominees Hugh Boudin, Willy Willems, Arie de Raaf en anderen: de archieven van de VPKB en die van haar voorgangers (Methodistenkerk, Hervormde Kerk, Protestantse Kerk, Silokerk, Gereformeerde Kerken) liepen gevaar. De verhuizing van de zetel van de Kerk van de Marsveldstraat naar de Brogniezstraat in 2009 heeft het denkproces versneld. Wat moest er gebeuren met de honderden meters “oude papieren” die de kelders onoverzichtelijk maakten? Dit erfgoed lag veel protestanten nauw aan het hart. Uiteindelijk werd besloten om de archieven over te brengen naar het nieuwe hoofdkwartier van de Kerk en vervolgens, in 2016, ons, als professionele archivarissen, te vragen om de archieven te behandelen.
Onze taak was tweeledig. We hebben het archiefmateriaal behandeld, zodat het de komende decennia zal overleven. Het was al buitengewoon dat sommige archieven in twee eeuwen tien of twaalf verhuizingen hadden overleefd! Om hun voortbestaan te verzekeren, hebben wij de metalen en plastic onderdelen verwijderd en ze verpakt in papier en zuurvrije dozen. Vanuit intellectueel oogpunt hebben wij de VPKB-archieven gesorteerd volgens hun oorsprong. Wij hebben steeds rekening gehouden met de herkomst. Dat heeft ons ertoe gebracht verschillende collecties samen te stellen, die de pluraliteit van de protestantse wereld weerspiegelen. In feite vinden we documenten van zes verschillende kerken, een twintigtal gemeenten, maar ook een vijftiental verenigingen. Dit alles was in het begin vaak gemengd! Vervolgens werd elk document op synthetische wijze beschreven en geclassificeerd, zodat het nu met een “muisklik” kon worden gevonden.
De resultaten tot nu toe zijn al indrukwekkend: 280 meter archief (na behandeling!) op orde gebracht, 14 gedetailleerde inventarissen online gezet met een totaal van 1175 pagina’s, 8800 dossiers beschreven, meer dan 2500 foto’s gescand, een archiefcentrum ingehuldigd in oktober 2019 onder de naam “Protestants Archiefcentrum Boudin-Willems”. Maar we hebben nog veel te doen, zowel op het gebied van inventarisering als conditionering.
De archieven vertegenwoordigen een uitzonderlijk erfgoed, de getuigenis van het geloof van tienduizenden protestanten. Sacramentsregisters, verslagen van pioniers en predikanten, correspondentie tussen synodale autoriteiten en gemeenschappen… tonen het leven van de gemeenten in de drie gewesten van het land en in de drie gemeenschappen, sinds 1835! Er zijn fascinerende voorwerpen (een handtekening van Vincent Van Gogh!), ontroerende foto’s (de oudste dateren uit de jaren 1890), en krachtige historische documenten zoals deze oproep tot solidariteit met de vervolgde Duitse joden, gelanceerd in 1933 door de Belgische protestantse gemeenschap…
De archieven zijn er in verschillende vormen: affiches, glasplaten die vroeger voor lichtprojecties werden gebruikt, filmrollen, folders, ingebonden of losse kranten, gemeenteregisters, kaarten op calqueerpapier… Een soms kwetsbaar erfgoed! Hier is een verzameling brieven uit de jaren 1880, waarvan de inkt is vervaagd; er zijn gemeenterekeningen die door vochtigheid verloren zijn gegaan; verder is er het plan van een kerk die uit elkaar valt als hij wordt opengevouwen. Geluidsopnamen van radio-uitzendingen worden onleesbaar, computerbestanden gaan verloren… Als archivarissen streven wij ernaar de tand des tijds te stoppen.
Onze hoofdtaak wordt echter steeds meer communicatie. Wat is het nut van archieven als niemand ze raadpleegt? De synodale archieven zijn privéarchieven en de raadpleging ervan kan niet als een recht worden geclaimd. Maar omdat haar archieven getuigen van het geloof van vroegere generaties en een uniek patrimonium vormen, organiseert de VPKB de raadpleging ervan en stelt zij haar archieven open voor allen die er toegang toe wensen (met uitzondering van de meest recente en vertrouwelijke dossiers).
Wat een emotie wanneer wij een persoon of een gemeenschap kunnen helpen om haar eigen geschiedenis opnieuw te ontdekken… Verschillende anekdotes zijn het vertellen waard. Bijvoorbeeld het verhaal van een vrouw die in 1960 in België aankwam in het kader van de gedwongen evacuatie van mestiezen en die in onze archieven een foto uit die tijd vond, genomen toen zij tijdelijk was ondergebracht in een protestants weeshuis. Of het initiatief van de vereniging “Het ondergedoken kind” en het Joods Museum van België die, door het uitroepen van een “Jaar der Rechtvaardigen”, het mogelijk hebben gemaakt sporen terug te vinden van Joodse kinderen die tijdens de Tweede Wereldoorlog door protestanten zijn gered. Of de overhandiging van ongeveer 600 gescande foto’s met betrekking tot de evangelisatie van het gebied van de Grote Meren aan de synodale autoriteiten van de Presbyteriaanse Kerk in Rwanda…
Andere onderzoeksprojecten zijn van meer academische aard. Het lijvige boek van Laurence Druez en Julien Maquet over Het protestants patrimonium in Wallonië[1], dat in 2017 verscheen, heeft veel te danken aan onderzoek in de archieven van de VPKB. Wij hebben zelf verschillende artikelen geschreven over het protestantisme in Waals-Brabant. Ook verschillende studenten of doctoraalstudenten van de universitaire faculteit voor protestantse theologie kwamen de synodale archieven raadplegen, zoals dominee Lukusa, in het kader van een onderzoek over de zendingsgeest, of dominee Pierre Mulengwa, die een thesis maakte over de VPKB met als titel “Synodes en synodaliteit in de VPKB van 1979 tot 2005”. Het Boudin-Willems Centrum wil ook een bevoorrechte relatie onderhouden met de Faculteit voor Protestantse Theologie, om haar studenten in staat te stellen diepgaand en kritisch onderzoek te doen naar de geschiedenis van de Kerk. De onderzoekers zullen lokale of algemene studies kunnen verrichten over uiteenlopende thema’s zoals antiprotestantisme, oecumene, pacifisme, de banden tussen de protestantse kerken en de socialistische en liberale politieke bewegingen, de betrekkingen met de katholieke kerk, de plaats van de vrouw in de Kerk en in de samenleving.
De archieven hebben nog een mooie toekomst in het vooruitzicht. De archieven worden regelmatig aangevuld met documenten die worden geschonken door het synodaal secretariaat, door gemeenten die moeite hebben met het beheer van hun documenten, door protestantse verenigingen, door particulieren die familiearchieven willen bewaren… In december 2020 werd 200 meter documenten die waren verzameld door Prodoc, het documentatiecentrum dat in 1986 werd opgericht door de predikanten Willems en Boudin, toegevoegd aan het archief dat hun namen draagt. Een andere uitdaging is het digitale beheer van archieven. Bovendien wil de VPKB de protestantse gemeenten en verenigingen aanmoedigen om hun eigen archieven veilig te stellen en hun daarvoor methoden aanreiken. We hebben nog vele uitdagingen voor de boeg.
Annette Hendrick, Jean-Louis Moreau, Marie Meyer
Archivarissen van de VPKB
[1] Le patrimoine protestant de Wallonie
Beeld: ©VPKB archieven
