DOORDENKERtje Wereldvluchtelingendag 2023: Klimaatvluchtelingen
Waarom stilstaan bij klimaatvluchtelingen?
Op dinsdag 20 juni is het Wereldvluchtelingendag, ingesteld door de Verenigde Naties. De werkgroep MiSaG (Migratie, Samenleven en Geloven) van de VPKB biedt u dit jaar materiaal aan om specifiek stil te staan bij het thema van de klimaatvluchtelingen. U kunt dit aan de orde stellen tijdens de zondagse eredienst, op zondag 18 of zondag 25 juni of op een andere zondag.
Deze bijdrage vormt een soort gereedschapskist, met gereedschap om uw eigen dienst vorm te geven. Zoals: materiaal voor een overweging vanuit het boek Ruth, enkele liederen en gebeden en uiteraard links om u op de hoogte te stellen van de thematiek.
De uitbuiting en vervuiling van de aarde, ons aller woondomein, is verbonden met de kwestie van de sociale gerechtigheid.[1] Net zo staat de vluchtelingenproblematiek hiermee in verbinding. Mensen vluchten niet alleen voor oorlog en geweld, maar ook in toenemende mate voor sociaal-economische uitzichtloosheid en het onleefbaar worden van hun woonomgeving.
Afbeelding: Presbyterian News Service |
Op dit moment zijn al meer dan 50 miljoen mensen gedwongen hun woonplaats te verlaten omwille van het klimaat. De VN gaat uit van ongeveer 250 miljoen klimaatvluchtelingen tegen 2050. De grootste problemen zijn verdroging of juist het tegenovergestelde: overstromingen. Daarnaast hebben vooral kleine eilandnaties in de Stille Oceaan direct te maken met de impact van een stijgende zeespiegel.
Het probleem van de klimaatvluchtelingen wordt bemoeilijkt door het feit dat klimaatverandering geen grond is voor asiel volgens het VN-vluchtelingenverdrag. Officieel bestaat er dus niet zoiets als een ‘klimaatvluchteling’. Dit doet echter geen recht aan de feitelijke ontwikkelingen: wereldwijd zijn er grote aantallen vluchtelingen die (indirect) vanwege het klimaat vertrokken.
Links:
https://www.unhcr.org/be/nl/activiteiten/klimaatverandering-en-ontheemding
Pagina met veel informatie, o.a. over ‘climate hotspots’ waar veel klimaatvluchtelingen vandaan komen.
https://www.veto.be/opinie/geef-klimaatvluchtelingen-een-volwaardig-europees-statuut/100690
Een artikel in het studentenblad Veto, met een goed leesbaar algemeen verhaal over de problematiek, en een pleidooi voor een Europees statuut voor klimaatvluchtelingen.
Een artikel over met name de juridische aspecten van de opvang en bescherming van klimaatvluchtelingen.
Ruth: het verhaal van twee veerkrachtige vrouwen
De kleine novelle Ruth gaat over twee veerkrachtige vrouwen, die een nieuwe toekomst krijgen ondanks de hongersnood die om zich heen grijpt.
Aan het begin van het verhaal vertrekt Naomi, samen met haar gezin, haar man en twee zoons, weg uit haar woonplaats Bethlehem, weg van haar geboortegrond, naar het ‘buitenland’, Moab (Ruth 1,1). Je zou dus kunnen zeggen dat zij als klimaatvluchtelingen hun land ontvluchten.
De hongersnood is hier dus de relevante context, het ‘landschap’ van het verhaal. Als de hongersnood voorbij is besluit Naomi, na vele jaren, terug te keren naar huis.
Inmiddels heeft zich een gezinsdrama voltrokken: zowel de man van Naomi, Elimelech, als haar twee zoons, Machlon en Kiljon, zijn in Moab gestorven. Naomi heeft geen kleinkinderen, alleen twee schoondochters: Ruth en Orpa.
Ze keert, samen met Ruth, terug naar Bethlehem en komt daar aan in het begin van de gerste-oogst (1,22). Niet meer de hongersnood, maar de akkerbouw en de oogsttijd zij nu de relevante context geworden, compleet met de bekende idylle op de dorsvloer: vreemdelinge vleit zich neer aan de voeten van een invloedrijke grondbezitter (Hebreeuws: ‘gibor chajiel’ ) van de familie van Elimelech (2,1). Dankzij de goede adviezen van Naomi (2,22; 3,1-5) kan haar schoondochter Ruth uiteindelijk met deze Boaz trouwen. Zo wordt Ruth, een Moabitische vrouw, die niet tot het volk Israël behoort, wel in dit volk opgenomen. Uiteindelijk wordt ze zelfs de overgrootmoeder van de latere koning David (4,17).
Afbeelding: wikimedia.org |
We zouden kunnen zeggen dat zonder het (klimaat)vluchtelingschap van deze twee vrouwen, Naomi en Ruth, en hun hechte samenwerking door de jaren heen, de messiaanse koning David nooit geboren was. Een koning, de grondlegger van de messiaanse dynastie, is een afstammeling van vluchtelingen! Misschien is het geen toeval dat ook zijn verre nazaat Jezus van Nazareth, zoon van David, als kind ook weer tijdelijk naar het buitenland moest vluchten? Deze passage wordt als ‘de vlucht naar Egypte’ alleen beschreven door Mattheüs (2,13 – 23). Ook die vlucht begint in Bethlehem, wat in het Hebreeuws (Beet lechem) betekent: ‘Broodhuis’. Het verhaal van Ruth resoneert op meerdere manieren in het geboorteverhaal van Jezus van Nazareth volgens Mattheüs.
Ruth is één van de vier bijzondere vrouwen die in de lijst van voorouders van Jezus vermeld worden (Matt.1,5). Haar naam wordt in ere gehouden!
Wij richten ons in de behandeling van het verhaal van Ruth op de volgende hoopvolle en positieve elementen, die in een overweging aangestipt zouden kunnen worden.
1) In Moab was de integratie van het gezin van Naomi en Elimelech blijkbaar voorspoedig verlopen: hun zoons zijn allebei met meisjes van dat land getrouwd. Daarover worden geen problemen verteld.
2) Naomi kwam als klimaatvluchteling van Bethlehem naar Moab en keerde uiteindelijk terug naar huis. Zij kon hier een nieuwe toekomst uitbouwen, ook al geloofde ze daar zelf aanvankelijk niet meer in: zie haar naamsverandering van Naomi in Mara (1,20).
3) Haar schoondochter Ruth wordt, als Moabitische, uiteindelijk de voormoeder van de messiaanse koning David. Zij kan dus daadwerkelijk worden opgenomen in het volk Israël, door keuze en niet door geboorte. Haar identiteit ligt niet vast, ze kan zelf de keuzes maken die bij haar passen.
4) Misschien is de initiatiefrijke houding van de beide vrouwen wel het meest opvallend: Ruth is in hoofdstuk 2 vooral met de korte termijn van het overleven bezig: zorgen dat er brood op de plank komt. Naomi lijkt op dat moment nog te berusten in passiviteit.
Er is sprake van ‘toeval’ (2,3): Ruth komt terecht op het veld van Boaz, een verre verwant van Elimelech. Pas als Naomi dit hoort, laat ze haar passiviteit vallen en begint ze haar schoondochter adviezen te geven die een toekomst op lange termijn mogelijk maken. Beide hebben een plaats en spelen een rol in het uiteindelijke ‘succes’ van de onderneming van Ruth en Naomi. Ruth 4:16-17 is de afronding van dit ‘succesverhaal’.
Afbeelding: wikimedia.org |
5) Ook de landeigenaar, Boaz, wordt van meet af aan sympathiek getekend, soms zelfs op het overdrevene af. Maar zijn rol is minder gecompliceerd, omdat hij in de luxueuze positie zit van iemand die arbeiders bij de oogst nodig heeft. Hij is een ingezetene bij wie anderen wel een graantje mogen meepikken, letterlijk. Bovendien onderneemt Boaz pas echt actie voor de toekomst van deze beide vrouwen, als hij hiertoe door hen wordt aangezet. Zo wordt er toekomst mogelijk door de initiatieven van mensen die buiten alle machtsstructuren vallen. Hoe dan ook vallen ze hierbuiten omdat ze vrouw zijn, en Ruth is dan ook nog een vrouw uit een volk waar Israël nogal eens mee overhoop heeft gelegen. Het reddende initiatief komt dus van mensen waarvan je niet zou verwachten dat die iets voor elkaar zouden krijgen.
Een gebed (op te nemen in de voorbeden)
Eeuwige, onze liefhebbende en barmhartige God!
Zoveel mensen op de vlucht door hitte, droogte of overstroming.
Zoveel mensen bedreigd, zoveel mensen uit hun huizen opgejaagd.
Zoveel eenzaamheid en verborgen verdriet in de huizen van de mensen.
Zoveel huizen die geen thuis zijn.
Zoveel huizen waar mensen niet op adem kunnen komen,
zoveel zoeken en verlangen naar een plaats om te huilen, een plek om te schuilen.
Zoveel zoeken naar ruimte voor vreemde gasten,
verslaafden, verdrevenen, uitgejouwden.
Gezegend zijn de huizen waar de deuren niet gesloten blijven,
waar brood en tijd gedeeld worden met wie ontredderd zijn, zoeken naar rust en houvast.
Gezegend zijn de huizen waar mensen niet alleen maar leven voor zichzelf,
maar leven delen met elkaar en met hen die aankloppen aan hun deur.
Gezegend zijn de handen van hen die zorgvuldig doen wat nodig is.
Gezegend zijn de handen van hen die het eenvoudige doen
opdat het leven leefbaar en menswaardig blijft.
Gezegend zijn zij die innerlijke ruimte hebben
om het verhaal te ontvangen van wie gestrand zijn op de levensweg
en zoeken naar het oor van een medemens om gehoord te worden.
Gezegend zijn zij in de Naam van de Eeuwige,
Die niet zal vergeten wie vreemde gasten uitnodigt aan zijn tafel,
maar Die hen toekomst schenkt
en leven in overvloed.
Zegene ons dan onze God,
wanneer wij aan mensen in nood
een open huis en een open hart willen reiken
en wanneer we samen vechten
tegen de uitsluiting van zovelen
in de Naam van de Vader,
de Zoon en de Heilige Geest. Amen.
Suggesties liederen
Liedboek 2013: Psalm 72 of 72a
Liedboek 2013: Lied 605 De toekomst is al gaande
Liedboek 2013: Lied 806 Zomaar te gaan
Liedboek 2013: Lied 994 Voor hen die ons regeren
Liedboek 2013: Lied 1001 De wijze woorden en het groot vertoon
Tussentijds: Lied 217 Wij die met eigen ogen (ook Zing Jubliate lied 703)
Conclusie
Ook in onze tijd moeten we het, naar wij vrezen, niet van de machthebbers verwachten als het gaat om toekomst tegen de stroom van de crisis in.
Maar er zijn wél mensen die zich van buiten alle machtsstructuren inzetten om toekomst mogelijk te maken. Te denken valt hier aan organisaties als Extinction Rebellion (https://www.extinctionrebellion.be/nl/) en het daarmee verwante Christian Climate Action (https://christianclimateaction.be/).
Dat lijkt misschien wel ver af te liggen van de actie die Naomi en Ruth ondernemen. Maar in beide gevallen gaat het erom niet bij de pakken neer te zitten en de toekomst naar je hand te zetten met de middelen die jij daarvoor hebt, en vaak van buiten de machtsstructuren.
Namens de werkgroep MiSaG (Migratie, Samenleving en Geloven) van de VPKB,
Marieke den Hartog, predikant VPKB Boechout
Heleen Ransijn, stadspredikant Gent
Lianne de Oude, predikant VPKB Hasselt.
[1] Dit is goed verwoord in de Encycliek ‘Geprezen zijt Gij! Laudato Si. Over de zorg voor het gemeenschappelijk huis’ van Paus Franciscus, Rome 2015, met name de hoofdstukken 3 en 4.
