Beste lezers en lezeressen, de ouderen onder jullie herinneren zich wellicht nog Adolf Eichmann (1906-1962). Deze man was één van de verantwoordelijken voor de Shoah, de industrieel geplande en nauwgezet georganiseerde uitroeiing van 6 miljoen Europese joden. Na de oorlog dook Adolf Eichmann onder en in 1950 wist hij onder een valse naam naar Argentinië te emigreren. Hij voelde zich in dat land veilig en deed weinig moeite zich te verbergen, maar op 11 mei 1960 werd hij in Buenos Aires ontvoerd door de Israëlische geheime dienst Mossad. De Israëliërs voerden in Jeruzalem tegen hem een proces dat begon op 11 april en eindigde op 15 december 1961 met de veroordeling van Adolf Eichmann als oorlogsmisdadiger. De doodsstraf door ophanging werd voltrokken op 29 mei 1962.

Filosofe Hannah Arendt (1906-1975) was een Duitse jodin die in 1933 eerst naar Parijs was gevlucht en vervolgens in 1941 verder naar New York. Zij woonde het proces van Adolf Eichmann bij als verslaggeefster voor het tijdschrift “The New Yorker”. In 1963 publiceerde ze het boek “Eichmann in Jeruzalem” met als ondertitel “de banaliteit van het kwaad”.

Het woord “banaal” is ontleend aan het Frans (“banal”) en betekent volgens mijn woordenboek Petit Robert zo iets als “doodgewoon”, “zonder originaliteit”, “onbeduidend”. Tijdens het Eichmann-proces was het Hannah Arendt opgevallen dat de beklaagde eigenlijk een volkomen psychisch normale mens was, geen monster of demon. Adolf Eichmann was zelfs geen overmatige jodenhater. Hij drukte zich uit in een ambtenarees (*) vol clichés dat hem toeliet zijn schuld af te wentelen: hij was slechts een ambtenaar geweest die plichtsbewust en gehoorzaam aan de wet zijn taak had uitgevoerd. Na de Wannsee-conferentie op 20 januari 1942 waar de topvertegenwoordigers van de ministeries zonder tegenspraak toestemden in de deportatie en vernietiging van de Europese joden, was bij hem elk gewetensbezwaar weggevallen. Wat had hij daar als klein manneke kunnen doen? Hannah Arendt brengt daartegen in dat er zelfs in een totalitaire maatschappij nog keuzemogelijkheden en een moraal zijn. Adolf Eichmann was niet verplicht carrière te maken in de SS. Sergeant Anton Schmid (1900-1942) bijvoorbeeld, redde in Litouwen honderden joden en werd hiervoor terechtgesteld (hij is door Yad Vashem (**) erkend als “rechtvaardige onder de volken”). Wat Hannah Arendt vooral aan Adolf Eichmann verweet, is dat hij het zelfstandig denken had opgegeven (hij liet zijn naamgenoot de Führer in zijn plaats denken): ambtenarese uitdrukkingen als “de eindoplossing van het jodenvraagstuk” moesten versluieren dat het om een van staatswege georganiseerde massamoord ging, maar dat ontsloeg hem geenszins van persoonlijke verantwoordelijkheid.

Voor onze eigen gemoedsrust was het ongetwijfeld beter geweest, had Adolf Eichmann een openlijk bloeddorstig psychopatisch monster geweest in plaats van een onbeduidend, banaal burgermannetje. Dan was hij tenminste verschillend geweest, alsof hij buiten de normale mensheid stond. Nu is hij één van ons, griezelig nabij, op ons lijkend.

Het nazisme vertegenwoordigt natuurlijk een extreem boosaardig kwaad, maar de nazi’s wisten dit te banaliseren. Er waren evengoed onderwijzers, boekhouders, industriëlen of ambtenaren die er een klein stukje toe bijdroegen dat het misdadige systeem alledaags werd zodat omzeggens niemand er nog bij stil stond. Verhullend taalgebruik moest verhoeden dat mensen gewetensbezwaren zouden krijgen.

Het komt er dus op aan voortdurend op te letten, iets wat Petrus reeds wist: “Wees nuchter en waakzaam, want (…) de duivel gaat rond als een brullende leeuw, op zoek naar wie hij zou kunnen verslinden” (1 Petrus 5:8, HSV). Hierbij denken we meteen aan allerlei brallerige demagogen (***), maar Satan kan zich ook naar binnen wriemelen als een slang en onze gedachten besmetten (zie Genesis 3). In het geval van het nazisme begon hij als een brullende leeuw om de aandacht te trekken, maar woekerde hij vervolgens verder, als een virus gedachten en gevoelens aantastend, normen vervagend, morele grenzen verleggend.

Jammer genoeg is er ook vandaag nog alledaags, “banaal” kwaad, zij het niet altijd zo spectaculair als onder het nazisme. Enkele voorbeelden:

• Het Belgische belastingstelsel is berucht onrechtvaardig. Loontrekkenden worden buitensporig zwaar belast, terwijl voor wie dure advocaten en fiscalisten kan betalen, tal van ontsnappingsroutes bestaan. Lobbyisten beïnvloeden politiekers om onrechtvaardigheden in stand te houden, waardoor de overheid en de sociale zekerheid van middelen worden beroofd om hun taak behoorlijk uit te voeren.
• In Nigeria wordt het overheidsapparaat aangevreten door een alomtegenwoordige corruptie, iets wat het land sedert de onafhankelijkheid (1960) naar schatting 400 miljard dollar heeft gekost. Nigeriaanse politiekers hopen macht en rijkdommen op dank zij hun connecties met de petroleumindustrie, terwijl intussen 60 % van de bevolking onder de armoededrempel leeft. Wegen, scholen en ziekenhuizen zijn vervallen. In de ziekenhuizen is er ’s nachts zelfs geen licht, terwijl president Muhammadu Buhari voor zijn gezondheidsproblemen steevast naar Londen gaat.
• Op het internet worden tal van onwaarheden en regelrechte leugens verspreid, evenals de goorste bagger. Toen enkele jaren geleden de 15-jarige Marokkaanse jongen Ramzi Mohammad Kaddouri uit Limburg in Marokko verongelukte met een quad, kwamen er op sociale media berichten in de trant van “allee, toch ene minder”. Gelukkig reageerde toenmalig Vlaams minister-president Geert Bourgeois gepast door condoleances te sturen naar de ouders (hij stak zijn kop niet in het zand en weigerde de haatberichten als “banaal” te beschouwen).

Het zijn maar enkele voorbeelden van banaal, in de twee eerste gevallen zelfs systemisch kwaad waar te weinig vragen worden bij gesteld, iedereen kan er tal van andere bedenken. Waar het op aankomt, is dat we er elk op onze eigen plek trachten tegen in te gaan en dat we voor onszelf blijven denken, zoniet zitten we voor we het weten op een moreel hellend vlak.

En laat dat hellend vlak nou juist de plek zijn waar de Satan zich uitstekend thuis voelt!

 

Hugo Wilmaerts

 

(*) ambtenarees: ingewikkeld, stijf en plechtig ambtenarentaaltje (in het Engels “officialese”)

(**) Yad Vashem: Israëlisch Shoah-museum

(***) demagoog: volksmenner, die beroep doet op “het gezond verstand” of de “logica” om mensen op te ruien en naar verkeerde gevolgtrekkingen te leiden, zonder daarom zelf noodwendig leugens te vertellen (eenieder kan de voorbeelden zelf invullen)

Geraadpleegde bronnen:

• Duitse, Engelse, Nederlandse en Franse Wikipedia (in aflopende volgorde van belang)
• L’impensable banalité du mal (Myriam Revaux d’Allones, 2008)
• Petit Robert, dictionnaire de la langue française (1979)
• Het Nieuwsblad 02/08/2016: Weerzinwekkende reacties op overlijden

Beeld: wikimedia commons – Edvard Munch – The Scream – MM.M.00514 – Munch Museum.jpg

Nieuwigheden en updates kan u hier terugvinden :  https://nl.protestant.link/